Trải bao thăng trầm và biến thiên của lịch sử, Thánh địa Mỹ Sơn (xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, Quảng Nam) vẫn là di tích có giá trị văn hoá, nghệ thuật, kiến trúc độc đáo của nhân loại kể từ khi phát hiện vào năm 1898.
Một người Pháp có tên là M.C Paris đã phát hiện khu đền tháp Mỹ Sơn nằm kín đáo trong một thung lũng hẹp, giữa những khu rừng rậm. Các nhà khoa học của Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp sau đó đã đến nghiên cứu các bia ký và công trình kiến trúc, điêu khắc ở Mỹ Sơn. Họ chính là những người đã vén bức màn bí mật về Mỹ Sơn, khu di tích tôn giáo kỳ vĩ nhất, đặc trưng nhất của người Chăm Pa, xây dựng liên tục trong suốt hơn 1.000 năm.
Là một quần thể với hơn 70 ngôi đền tháp, Mỹ Sơn mang nhiều phong cách kiến trúc, điêu khắc tiêu biểu cho từng giai đoạn lịch sử của vương quốc Chăm Pa. Khởi công từ thế kỷ IV bởi vua Bhadravarman (từ năm 349 đến năm 361) và kết thúc vào cuối thế kỷ thứ XIII, đầu thế kỷ XIV dưới triều vua Jaya Simhavarman III (Chế Mân), Mỹ Sơn được đánh giá là kiệt tác của kiến trúc Chăm Pa.
Các nghệ nhân người Chăm dường như đã thổi hồn vào tượng đất nung, đá sa thạch khiến các mảng tường gạch bên ngoài các ngôi tháp cổ khiến nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Chăm đạt đến đỉnh cao nghệ thuật, văn hóa khu vực Đông Nam Á. Đến nay, vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu được kỹ năng nung gạch và gọi tên được chất kết dính mà người Chăm cổ dùng để xây nên những khối tháp không một mạch vữa mà trường tồn hàng ngàn năm giữa núi rừng khắc nghiệt.
Trải qua nhiều thăng trầm lịch sử và biến động vật chất, Thánh địa Mỹ Sơn ngày nay chỉ còn lại 32 công trình, trong đó khoảng 20 công trình còn giữ được dáng vẻ ban đầu. Tuy vậy, những kiến trúc Chăm Pa cổ dường như vẫn còn nguyên vẹn như tượng thần Siva, bia đá, các linh vật cùng hệ thống đền tháp xưa, phần lớn quay về hướng Đông – phương mặt trời mọc, chỗ trú ngụ của thần linh. Chỉ một vài tháp quay về hướng Tây hoặc cả hai hướng Đông – Tây, thể hiện tư tưởng hướng về thế giới bên kia của các vị vua sau khi chết được phong thần và để tỏ lòng hoài niệm tổ tiên./.
Trọng Chính
Thế Công
